1 00:00:19,000 --> 00:00:20,000 To jest Hubblecast! 2 00:00:20,000 --> 00:00:23,000 Wiadomości i zdjęcia z, należącego do NASA/ESA, Teleskopu Kosmicznego Hubble'a. 3 00:00:23,000 --> 00:00:30,000 Podróżując poprzez czas i przestrzeń z naszym gospodarzem doktorem J., znanym również jako dr Joe Liske. 4 00:00:30,000 --> 00:00:37,000 Witajcie w szóstym specjalnym odcinku Hubblecast, związanym z obchodami Międzynarodowego Roku Astronomii 2009. 5 00:00:37,000 --> 00:00:44,000 W piątym odcinku zobaczyliśmy jak niektóre teleskopy badają tą część Wszechświata, której nie możemy dostrzec własnym wzrokiem. 6 00:00:44,000 --> 00:00:50,000 Tym razem dowiemy się, jak kosmiczne teleskopy zrewolucjonizowały niemal każdą dziedzinę astronomii. 7 00:00:52,000 --> 00:00:53,000 Teleskop Kosmiczny Hubble'a. 8 00:00:53,000 --> 00:00:58,000 To niewątpliwie najbardziej znany teleskop w historii. Nie bez powodu. 9 00:00:58,000 --> 00:01:01,000 Hubble zrewolucjonizował tak wiele dziedzin astronomii. 10 00:01:01,000 --> 00:01:05,000 Zgodnie z obecnymi standardami zwierciadło Hubble'a jest dość małe. 11 00:01:05,000 --> 00:01:08,000 Mierzy zaledwie około 2.4 metra średnicy. 12 00:01:08,000 --> 00:01:11,000 Jednak umiejscowienie teleskopu jest dosłownie nie z tego świata. 13 00:01:11,000 --> 00:01:18,000 Wysoko, ponad zakłócającym wpływem ziemskiej atmosfery Hubble ma wyjątkowo ostry widok na Wszechświat, 14 00:01:18,000 --> 00:01:22,000 a co więcej, może widzieć w ultrafiolecie i bliskiej podczerwieni. 15 00:01:22,000 --> 00:01:28,000 Ten zakres długości światła nie jest widzialny dla teleskopów naziemnych, ponieważ jest blokowany przez atmosferę. 16 00:01:29,000 --> 00:01:37,000 Kamery i spektrografy, niektóre tak duże jak budka telefoniczna, rozdzielają i rejestrują światło z odległych rubieży kosmosu. 17 00:01:38,000 --> 00:01:42,000 Tak jak każdy teleskop naziemny, tak i Hubble jest od czasu do czasu poddawany modernizacji. 18 00:01:42,000 --> 00:01:45,000 Astronauci spacerujący w kosmosie realizują niezbędne misje serwisowe. 19 00:01:45,000 --> 00:01:52,000 Uszkodzone części są wymieniane, a starsze instrumenty zastępowane nowszą i najnowszą technologią. 20 00:01:53,000 --> 00:01:56,000 Hubble stał się siłą napędową astronomii obserwacyjnej 21 00:01:56,000 --> 00:02:00,000 i zmienił nasze rozumowanie kosmosu. 22 00:02:03,000 --> 00:02:07,000 Swoim przenikliwym wzrokiem Hubble obserwował zmiany pór roku na Marsie... 23 00:02:09,000 --> 00:02:11,000 uderzenie komety w Jowisza... 24 00:02:14,000 --> 00:02:16,000 ułożone idealnie w płaszczyźnie pierścienie Saturna..., 25 00:02:21,000 --> 00:02:23,000 a nawet powierzchnię niewielkiego Plutona. 26 00:02:24,000 --> 00:02:33,000 Odsłonił przed nami cykl życia gwiazd, od ich wczesnych narodzin i niemowlęcych dni w żłobku pełnym, obfitujących w pył, obłoków gazu, 27 00:02:33,000 --> 00:02:36,000 aż do ich ostatecznego pożegnania: 28 00:02:36,000 --> 00:02:41,000 jako delikatne mgławice powoli "rozdmuchiwane" w kosmos przez umierające gwiazdy, 29 00:02:41,000 --> 00:02:48,000 albo jako potężne wybuchy supernowych, przyćmiewające niemal swoją rodzimą galaktykę. 30 00:02:49,000 --> 00:02:54,000 Głęboko w Mgławicy Oriona, Hubble dostrzegł nawet wylęgarnie nowych układów słonecznych: 31 00:02:54,000 --> 00:02:59,000 dyski pyłu wokół nowo narodzonych gwiazd, które wkrótce mogą przekształcić się w planety. 32 00:02:59,000 --> 00:03:08,000 Kosmiczny teleskop badał tysiące indywidualnych gwiazd w olbrzymich gromadach kulistych, najstarszych gwiezdnych rodzinach we Wszechświecie 33 00:03:10,000 --> 00:03:11,000 i oczywiście galaktyki. 34 00:03:11,000 --> 00:03:15,000 Nigdy wcześniej astronomowie nie widzieli tak wielu szczegółów. 35 00:03:15,000 --> 00:03:22,000 Majestatyczne spirale, absorbujące pasma pyłu, gwałtowne kolizje. 36 00:03:24,000 --> 00:03:28,000 Niezwykle długie czasy ekspozycji pustych obszarów nieba 37 00:03:28,000 --> 00:03:33,000 ujawniły nawet tysiące bladych galaktyk odległych o miliardy lat świetlnych. 38 00:03:33,000 --> 00:03:37,000 Fotony wyemitowane kiedy Wszechświat był wciąż młody. 39 00:03:37,000 --> 00:03:44,000 Okno na odległą przeszłość, rzucające nowe światło na nieustannie ewoluujący kosmos. 40 00:03:45,000 --> 00:03:48,000 Hubble to nie jedyny teleskop w przestrzeni kosmicznej. 41 00:03:48,000 --> 00:03:53,000 Oto, należący do NASA, kosmiczny teleskop Spitzer'a, wystrzelony na orbitę w sierpniu 2003 roku. 42 00:03:53,000 --> 00:03:56,000 Na swój sposób jest to odpowiednik Hubble'a, tyle że w podczerwieni. 43 00:03:57,000 --> 00:04:01,000 Spitzer ma zwierciadło o średnicy zaledwie 85 centymetrów, 44 00:04:01,000 --> 00:04:05,000 ale jest ukryty za osłoną cieplną, która chroni go przed Słońcem, 45 00:04:05,000 --> 00:04:10,000 zaś jego detektory są schowane w zbiorniku wypełnionym ciekłym helem. 46 00:04:10,000 --> 00:04:18,000 Tutaj detektory są schładzane do zaledwie kilku stopni powyżej absolutnego zera, co czyni je bardzo, bardzo czułymi. 47 00:04:19,000 --> 00:04:22,000 Spitzer ukazał Wszechświat pełen pyłu. 48 00:04:22,000 --> 00:04:27,000 Ciemne, nieprzezroczyste obłoki pyłu, ogrzewane od środka, święcą w podczerwieni. 49 00:04:27,000 --> 00:04:33,000 Fale uderzeniowe, powstałe na skutek galaktycznych kolizji, zbierają pył w wymowne pierścienie i faliste struktury, 50 00:04:33,000 --> 00:04:36,000 nowe miejsca dla wszechobecnego procesu kształtowania się gwiazd. 51 00:04:39,000 --> 00:04:42,000 Pył powstaje również w następstwie śmierci gwiazdy. 52 00:04:42,000 --> 00:04:48,000 Spitzer ustalił, że pozostałości mgławic planetarnych są nasycone cząsteczkami pyłu, 53 00:04:48,000 --> 00:04:51,000 wstępnymi elementami składowymi przyszłych planet. 54 00:04:51,000 --> 00:04:56,000 W innym zakresie długości fal podczerwonych, Spitzer może również spoglądać poprzez obłoki pyłu, 55 00:04:56,000 --> 00:05:00,000 ujawniając znajdujące się wewnątrz, ukryte w ich centrach gwiazdy. 56 00:05:01,000 --> 00:05:06,000 Wreszcie spektrografy teleskopów kosmicznych zbadały atmosfery pozasłonecznych planet – 57 00:05:06,000 --> 00:05:11,000 gazowych olbrzymów, takich jak Jowisz, które okrążają swoje gwiazdy macierzyste w wyścigowym tempie zaledwie kilku dni. 58 00:05:14,000 --> 00:05:16,000 A co z promieniami X i gamma? 59 00:05:16,000 --> 00:05:19,000 Cóż, są całkowicie blokowane przez ziemską atmosferę. 60 00:05:19,000 --> 00:05:25,000 Zatem bez kosmicznych teleskopów astronomowie byliby całkowicie ślepi na te energetyczne formy promieniowania. 61 00:05:27,000 --> 00:05:32,000 Teleskopy rentgenowskie i gamma ujawniają gorący, energetyczny i gwałtowny Wszechświat 62 00:05:32,000 --> 00:05:38,000 gromad galaktyk, czarnych dziur, wybuchów supernowych i zderzeń galaktyk. 63 00:05:42,000 --> 00:05:44,000 Stąd bardzo trudno je zbudować. 64 00:05:44,000 --> 00:05:47,000 Promieniowanie energetyczne przechodzi przez konwencjonalne zwierciadło. 65 00:05:47,000 --> 00:05:53,000 Promienie X mogą być wychwycone jedynie za pomocą ustawionych jedna za drugą soczewek, wykonanych z czystego złota. 66 00:05:53,000 --> 00:05:56,000 Promienie gamma są natomiast badane przy użyciu zaawansowanych kamer otworkowych, 67 00:05:56,000 --> 00:06:02,000 lub ułożonych warstwowo scyntylatorów, które uderzone przez foton promienia gamma emitują krótkie błyski w zakresie światła widzialnego. 68 00:06:05,000 --> 00:06:08,000 W latach dziewięćdziesiątych NASA korzystała z obserwatorium promieni gamma Compton. 69 00:06:08,000 --> 00:06:13,000 W tym czasie był to największy i najcięższy satelita naukowy, jaki kiedykolwiek został wystrzelony na orbitę. 70 00:06:13,000 --> 00:06:16,000 W pełni wyposażone laboratorium fizyczne w przestrzeni kosmicznej. 71 00:06:16,000 --> 00:06:20,000 W 2008 Compton został zastąpiony przez GLAST: 72 00:06:20,000 --> 00:06:23,000 Kosmiczne Obserwatorium Promieniowania Gamma (the Gamma Ray Large Area Space Telescope). 73 00:06:24,000 --> 00:06:29,000 Następca Comptona będzie badał wszystko w wysokoenergetycznym Wszechświecie, od ciemnej materii do pulsarów. 74 00:06:32,000 --> 00:06:36,000 Tymczasem w przestrzeni kosmicznej, astronomowie mają do dyspozycji dwa inne teleskopy rentgenowskie. 75 00:06:36,000 --> 00:06:38,000 Należące do NASA Obserwatorium Promieni-X, Chandra 76 00:06:38,000 --> 00:06:44,000 i należące do ESA Obserwatorium XMM-Newton, które badają najgorętsze miejsca we Wszechświecie. 77 00:06:47,000 --> 00:06:51,000 Oto jak wygląda niebo widziane w zakresie promieniowania rentgenowskiego. 78 00:06:51,000 --> 00:06:53,000 Rozbudowane struktury są obłokami gazu 79 00:06:53,000 --> 00:06:58,000 rozgrzanego do milionów stopni przez fale uderzeniowe w pozostałości supernowej. 80 00:06:59,000 --> 00:07:02,000 Źródłami jasnego punktu są układy podwójne promieniowania rentgenowskiego: 81 00:07:02,000 --> 00:07:07,000 gwiazdy neutronowe, albo czarne dziury zasysające materię z sąsiedniej gwiazdy. 82 00:07:07,000 --> 00:07:11,000 To ciepło w opadającym gazie emituje promienie-X. 83 00:07:11,000 --> 00:07:17,000 Podobnie teleskopy rentgenowskie odkrywają supermasywne czarne dziury w centrach odległych galaktyk. 84 00:07:17,000 --> 00:07:21,000 Materia, która skręca się do wewnątrz staje się wystarczająco gorąca, aby emitować promienie X 85 00:07:21,000 --> 00:07:25,000 na krótko przed tym, zanim pogrąży się w czarnej dziurze i zniknie z pola widzenia. 86 00:07:25,000 --> 00:07:31,000 Gorący, lecz rozrzedzony gaz wypełnia również przestrzeń pomiędzy poszczególnymi galaktykami w gromadzie. 87 00:07:31,000 --> 00:07:39,000 Niekiedy ten, występujący wewnątrz gromad, gaz jest jeszcze bardziej schładzany i ogrzewany przez zderzające i łączące się gromady galaktyk. 88 00:07:39,000 --> 00:07:46,000 Jeszcze bardziej ekscytujące są rozbłyski gamma, najbardziej energetyczne zdarzenia we Wszechświecie. 89 00:07:46,000 --> 00:07:52,000 Są to nieuchronne, katastrofalne eksplozje bardzo masywnych, gwałtownie wirujących gwiazd. 90 00:07:52,000 --> 00:07:58,000 W mniej niż sekundę uwalniają więcej energii niż Słońce w ciągu 10 miliardów lat. 91 00:08:02,000 --> 00:08:08,000 Hubble, Spitzer, Chandra, XMM-Newton and GLAST, to wielofunkcyjne olbrzymy. 92 00:08:08,000 --> 00:08:13,000 Jednak niektóre teleskopy są znacznie mniejsze i mają bardziej sprecyzowane misje. 93 00:08:13,000 --> 00:08:14,000 Weźmy na przykład COROT. 94 00:08:14,000 --> 00:08:20,000 Ten francuski satelita jest przeznaczony do kosmicznej sejsmologii i badania pozasłonecznych planet. 95 00:08:20,000 --> 00:08:22,000 Natomiast, należący do NASA, satelita Swift, 96 00:08:22,000 --> 00:08:28,000 to połączone obserwatorium promieniowania rentgenowskiego oraz gamma, zaprojektowane do rozwikłania tajemnicy rozbłysków gamma. 97 00:08:29,000 --> 00:08:34,000 Jest również sonda kosmiczna WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe). 98 00:08:34,000 --> 00:08:40,000 W czasie swojego, nieco ponad dwuletniego pobytu w kosmosie, WMAP dokonał już niezwykle dokładnego pomiaru kosmicznego promieniowania tła. 99 00:08:40,000 --> 00:08:46,000 Ponadto dostarczył kosmologom, jak dotąd najlepszy, obraz jednej z najwcześniejszych faz istnienia Wszechświata, 100 00:08:46,000 --> 00:08:49,000 sprzed ponad 13 miliardów lat. 101 00:08:50,000 --> 00:08:55,000 Otwarcie granic przestrzeni kosmicznej było jednym z najbardziej ekscytujących etapów rozwoju w historii teleskopu. 102 00:08:55,000 --> 00:08:57,000 Zatem, co dalej? 103 00:09:00,000 --> 00:09:04,000 Dziękuję, że dołączyliście do mnie w tym szóstym odcinku specjalnej serii. 104 00:09:04,000 --> 00:09:10,000 Następnym razem przyjrzymy się nowym i zdumiewającym teleskopom przyszłości, które są aktualnie planowane. 105 00:09:10,000 --> 00:09:12,000 Tu dr J., wylogowuję się z Hubblecast. 106 00:09:12,000 --> 00:09:17,000 Jeszcze raz natura zaskoczyła nas, przekraczając nasze najśmielsze wyobrażenia. Tłumaczenie — Mirosław Wójcik